Een Russische anti-oorlogsfilm - waar gaan we dat schrijven!? "IDI I SMOTRI" ("KOM EN ZIE", 1985) ★★★★1/2

In WO2 werden 628 Wit-Russische dorpen volledig uitgemoord door de nazi's. 

Dat wordt op gruwelijke wijze in herinnering gebracht in "Idi i smotri" (Come and see / Kom en zie), een roemruchte Sovjet-Russische film uit 1985. Ik kende deze rolprent enkel van naam en reputatie, dus werd het hoog tijd dat ik met deze verborgen parel kennis maakte.

De gruwel van oorlog werd zelden zo tastbaar gemaakt als in deze film, waarvan het verhaal nog het meest herinnert aan Andrej Tarkovski's "Ivan's jeugd"  (1962) De jeugd van Ivan - VPRO Cinema - VPRO Gids en aan het magistrale boek "De geverfde vogel" van Jerzy Kosinski, zeer esthetisch verfilmd als The Painted Bird (2019) - IMDb (★★★1/2). 

Maar waar deze zwart-wit film de gruweldaden uitsmeert over een breed scherm, sluit "Kom en zie" ons op in een beperkt kader van 4 bij 3. 

Personages kijken ons recht in de ogen, waardoor zij ons op directe manier betrekken (de zgn. vierde muur wordt gesloopt). 

Wanneer de horror niet werkelijk (of vanop een afstand) getoond wordt, is het de bijna gekmakende soundtrack die alles zo afschrikwekkend maakt. Een procédé dan tot het uiterste werd doorgetrokken in The Zone of Interest (2023) - IMDb (2024) (★★★★★), waarin nog minder te zien is van de Auschwitz gruwelen, met evenveel huiver tot gevolg.

De Hongaarse film "Son of Saul" (Son of Saul- Official Trailer) doet dan weer iets gelijkaardigs met een man die werkt in de verbrandingsovens van Auschwitz; de camera blijft zo dicht op zijn huid dat je de gruwelen op de achtergrond enkel vaag ziet. Maar de impact is even ondraaglijk.

Het is een werkwijze die Quentin Tarantino ook hanteerde in "Reservoir Dogs" (Reservoir Dogs (1992) Official Trailer #1 - Quentin Tarantino Movie), waar de camera opzij zwenkt net op het ogenblik dat een oor wordt afgesneden. De suggestie is nog sterker dan de daad. 

De goede verstaander heeft maar een half woord nodig.

Voor vele mensen zal "Idi i smotri" te traag zijn. Toch zou het zonde zijn om de inspanning niet te leveren die soms met dit soort films gepaard gaat. Je zou meteen ook alle poëtische momenten missen die dit verhaal kruiden, zoals de prachtige scènes waarin het jonge koppeltje dat centraal staat, aan de bomen schudt en zo de regen lijkt op te wekken die hen toelaat om de eerste gruwelen van zich af te spoelen. Of de ooievaar die over een pas gebombardeerd grasveld stapt.

Zie dit soort films als een vorm van onthaasting die gelijk staat met yoga of ademhalingstechnieken. Er zal een wereld voor je opengaan. 

Persoonlijk verveel ik mij meer bij een drie uur durende film over een losgeslagen aap ("King Kong", 2005) - een beetje zoals Hitler dus maar toch niet helemaal - of bij Marvel-toestanden die nergens over gaan.

Eén ding stoorde mij wel na het bekijken van deze film: van de wandaden van Stalin en zijn kornuiten valt hier weinig te bespeuren. Zelfs de grofste nazibeulen krijgen aan het einde van de film een soort volksproces. Die mening moest ik enigszins bijstellen toen ik in het bijgaande artikel las dat regisseur Elem Klimov vóór de Gorbatsjov-periode van perestrojka (politieke en culturele dooi) regelmatig overhoop lag met de Sovjetcensuur. 

Kom en zie: een van de beste antioorlogfilms aller tijden - VPRO Cinema - VPRO Gids. 

In die visie is "Kom en zie" 'een regelrechte aanval op de communistische oorlogsretoriek uit de propagandafilms onder Stalin en de officiële geschiedschrijving onder diens opvolgers'. (Overigens documenteren ook enkele recente Westerse films de gruwelen van Stalin, denken we maar aan het niet onaardige "Mr. Jones" van Agnieszka Holland en het (je raadt het nooit) hilarische "The Death of Stalin" (★★★★).)

Door zijn fotografie doet "Idi i smotri" onvermijdelijk ook denken aan de kleurenfilms van Tarkovski (van wie ik eerder "Ivans jeugd" vermeldde). Ik denk dan vooral aan "Stalker" (★★★★★), één van de allermooiste films van de jaren '70 (zie Stalker - VPRO Cinema - VPRO Gids) én één van mijn all-time favorites. In deze film leidt een priester/gids 'een wetenschapper en een schrijver een verboden zone binnen (...), een door militairen hermetisch afgesloten gebied, waar de regels van logica en gezond verstand niet meer gelden'. Deze zone staat volgens mij voor de religie die door het stalinisme uit het maatschappelijke leven verbannen werd. Slechts moeizaam en met een bekwame priester/gids kan de weg naar God teruggevonden worden. 

Hopelijk heb ik je zo kunnen overtuigen om met "Idi i smotri" en/of "Stalker" kennis te maken. Weet dat het geen makkelijke zit zal worden, maar wel een zeer lonende. 

Dit nog: de kopij die ik van "Kom en zie" zag (op een dvd geleend in de bib van Leuven) was van uitzonderlijke kwaliteit: de prachtige fotografie van deze film kwam ten volle tot zijn recht in deze restauratie. De film is ook gratis terug te vinden op Youtube (Idi i Smotri (Come and See) nl subs); wellicht is deze kopij van een iets mindere kwaliteit. "Stalker" is beschikbaar in een uitstekende blu-ray editie.